Formaldehyde – hay còn được biết đến với cái tên quen thuộc hơn là formol – là một hợp chất hóa học có khả năng bay hơi mạnh, tồn tại ở cả dạng khí và dung dịch. Trong ngành công nghiệp, formaldehyde gần như là một “nguyên liệu đa năng” được dùng để ướp xác, bảo quản mô sinh học, sản xuất gỗ công nghiệp (như ván ép, MDF), keo dán, sơn, chất chống nhăn vải vóc. Thậm chí, chất này còn xuất hiện trong một số sản phẩm chăm sóc cá nhân như dầu gội, sơn móng tay và chất làm mượt tóc. Trong đồ chơi trẻ em – đặc biệt là các loại búp bê nhựa – formaldehyde có thể được sử dụng ở keo dán kết cấu, lớp sơn phủ bề mặt hoặc chất chống ẩm, chống nấm mốc bên trong. Việc sử dụng formaldehyde giúp tăng độ bền và chống hư hỏng trong quá trình vận chuyển.
Nói cách khác, đây là chất mà nếu bạn chưa từng nghe tên, rất có thể bạn đã từng tiếp xúc, mà không hề hay biết. Vấn đề nằm ở chỗ: Formaldehyde là một chất không hề “vô hại”. Dưới điều kiện nhiệt độ cao, độ ẩm cao hoặc trong không gian kín, chất này sẽ giải phóng ra khí độc – một loại VOCs (hợp chất hữu cơ dễ bay hơi) có khả năng tích tụ trong không khí. Khi con người hít phải hoặc tiếp xúc lâu dài, formaldehyde gây ra nhiều phản ứng tức thời như cay mắt, ngứa cổ họng, khó thở, đau đầu.
Ở mức độ cao hơn hoặc kéo dài, formaldehyde được xác nhận có khả năng gây đột biến tế bào, tổn thương DNA trong cơ thể. Từ đó làm tăng nguy cơ ung thư, đặc biệt là ung thư mũi xoang và phổi. Những người làm việc trực tiếp trong môi trường sản xuất như kỹ thuật viên phòng thí nghiệm, nhân viên nhà xác hoặc công nhân tại các nhà máy sử dụng chất này, thường đối mặt với nồng độ formaldehyde cao hơn mức trung bình.
Ngoài ra, việc sử dụng các thiết bị đốt nhiên liệu không có hệ thống thoát khí như bếp gas, bếp củi, hay lò sưởi dầu hỏa trong không gian kín cũng là một nguồn phát thải formaldehyde tiềm ẩn mà nhiều người chưa ý thức rõ. Những thiết bị này có thể âm thầm phát tán chất độc ra không khí nếu không được sử dụng đúng cách.
Việc formaldehyde xuất hiện ngày càng nhiều trong đời sống hiện đại là hệ quả tất yếu của một chuỗi cung ứng thiếu kiểm soát, ưu tiên giá rẻ hơn là an toàn. Từ những cơ sở sản xuất nhỏ lẻ đến các nhà máy quy mô lớn, việc sử dụng nguyên liệu hóa học kém chất lượng, không rõ nguồn gốc giúp tiết kiệm chi phí, tăng lợi nhuận và dễ dàng tạo ra những sản phẩm “bắt mắt – giá rẻ” để chiếm lĩnh thị trường. Hậu quả là người tiêu dùng có thể không biết rằng mình đang tiếp xúc với những hợp chất độc hại mỗi ngày.
Vào năm 2015, Cục Quản lý Thị trường TP.HCM đã phát hiện nhiều mẫu khăn ướt không rõ nguồn gốc chứa formaldehyde vượt ngưỡng cho phép. Cùng năm đó, một loạt vụ kiểm tra cũng phát hiện bún, phở tươi và măng ngâm ở các chợ truyền thống có sử dụng formaldehyde để kéo dài thời gian bảo quản. Trong ngành dệt may, áo sơ mi “chống nhăn” từng bị phát hiện chứa formaldehyde ở mức có thể gây kích ứng da nếu mặc lâu ngày, đặc biệt trong thời tiết nóng ẩm.
Những vụ việc này cho thấy formaldehyde không chỉ có trong vài sản phẩm cụ thể, mà có thể len lỏi vào bất cứ đâu nếu không có kiểm định chặt chẽ. Trong một xã hội đô thị hóa nhanh, nơi con người sống giữa hàng trăm vật liệu công nghiệp và sản phẩm tổng hợp, formaldehyde càng có nhiều cơ hội phát tán mà ít ai để ý. Căn hộ mới với nội thất bóng loáng, chiếc sofa ngửi thấy “mùi mới”, hay một chiếc áo sơ mi phẳng phiu chưa giặt – tất cả đều có thể là nguồn phát tán formaldehyde tiềm ẩn.
Đáng lo hơn, formaldehyde không gây hại ngay lập tức như chất độc cấp tính. Nó tích lũy chậm, gần như vô hình, nhưng âm thầm làm tổn thương và về lâu dài có thể làm tăng nguy cơ ung thư. Vì vậy, đây không chỉ là vấn đề sức khỏe cá nhân, mà còn là bài toán về trách nhiệm xã hội, hệ thống kiểm định và cả nhận thức tiêu dùng.
Để bảo vệ mình khỏi những tác nhân như formaldehyde, người tiêu dùng cần tự trang bị kiến thức và rèn luyện thói quen lựa chọn có trách nhiệm:
– Ưu tiên sản phẩm có nhãn mác rõ ràng, được sản xuất bởi các đơn vị uy tín, có chứng nhận an toàn hoặc công bố chất lượng từ cơ quan có thẩm quyền.
– Cảnh giác với giá rẻ bất thường: Sản phẩm càng rẻ càng dễ đánh đổi bằng chất lượng nguyên liệu.
– Chủ động kiểm tra thông tin từ các nguồn tin cậy về mức độ an toàn của sản phẩm tiêu dùng (đặc biệt là các sản phẩm tiếp xúc gần da hoặc dùng trong không gian kín như mỹ phẩm, đồ nội thất, vải vóc).
Vụ tiêu hủy búp bê Baby Three không chỉ là hành động chống hàng hóa độc hại, mà còn là lời nhắc để mỗi người trong chúng ta ý thức hơn về những gì mình đang sử dụng. Formaldehyde không phải kẻ thù dễ nhận diện, nhưng hoàn toàn có thể được kiểm soát nếu xã hội cùng nhìn thẳng vào vấn đề với sự cảnh giác và trách nhiệm.
