Vua Hàm Nghi, “Cánh đồng lúa mì” (1913), 31 x 39 cm, sơn dầu trên toan (Nguồn: Lynda Trouvé)
Vua Hàm Nghi lên ngôi năm 1884, trở thành vị hoàng đế thứ tám của triều Nguyễn khi mới 13 tuổi. Ông tuy có xuất thân hoàng tộc, nhưng lại lớn lên bên mẹ ruột ngoài kinh thành nên không bị cuộc sống giàu sang làm mai một ý chí. Dù tuổi còn nhỏ, vua Hàm Nghi sớm bộc lộ tinh thần yêu nước mạnh mẽ, trở thành biểu tượng của chủ nghĩa Cần Vương, lời hiệu triệu kêu gọi sĩ phu và nhân dân đứng lên chống lại sự đô hộ của thực dân Pháp.
Phong trào chống Pháp của vua Hàm Nghi đã trở thành ngọn cờ của nền độc lập quốc gia, nhận được sự ủng hộ và tham gia nhiệt huyết của nhân dân đến từ Quảng Trị, Quảng Bình, Hà Tĩnh và lan tới cả đất Lào. Dân chúng khắp nơi đồng loạt nổi dậy, nhưng do lực lượng phân tán nên không đủ sức mạnh để tạo ra một cuộc kháng cự quyết liệt. Sau ba năm bền bỉ chiến đấu, phong trào dần suy yếu, vua Hàm Nghi bị bắt vào năm 1888 và đưa đi lưu đày tại Algérie, khép lại một giai đoạn bi tráng trong lịch sử Việt Nam.
Từ ngai vàng đến cõi lưu đày, vị vua trẻ bị buộc phải thích nghi với cuộc sống nơi đất khách. Dù mất đi quyền lực chính trị, ông vẫn giữ vững tinh thần độc lập, tìm thấy niềm an ủi trong hội họa và điêu khắc. Nghệ thuật từ đây đã trở thành phương tiện để ông giãi bày tâm tư, thể hiện thế giới nội tâm sâu sắc và tìm lại bản ngã của mình.
Tại Algérie, vua Hàm Nghi sống tại biệt thự El Biar, nơi ông dành phần lớn thời gian để nghiên cứu và sáng tác nghệ thuật. Ông học vẽ dưới sự hướng dẫn của họa sĩ Marius Reynaud và sau này tiếp thu sự ảnh hưởng từ trường phái Ấn tượng và Hậu Ấn tượng khi đến Paris. Đặc biệt, vua còn học điêu khắc từ nhà điêu khắc lừng danh Auguste Rodin. Những trải nghiệm này giúp ông phát triển một phong cách riêng biệt, vừa mang hơi thở của nghệ thuật phương Tây, vừa thấm đượm những cảm xúc tinh tế của một tâm hồn Việt Nam xa xứ.
Tranh phong cảnh của vua mang gam màu nhẹ nhàng, đôi khi trầm lắng với sắc tím, xanh dương, xám, vàng nhạt, những gam màu gợi nhớ về quê hương xa vời mà ông không bao giờ có cơ hội trở lại. Bức “Bên bìa rừng (A l’orée du bois)” (1910) thể hiện cách vua Hàm Nghi chơi đùa với ánh sáng khi những tia nắng len qua tán lá, đổ xuống mặt đất, thảm cỏ và con đường, tạo nên những mảng sáng tối đầy tương phản. Gam màu vàng của tán lá hòa quyện với sắc vàng của ánh nắng trên mặt đất, tạo nên một sự kết nối tự nhiên, mời gọi người xem hòa mình vào không gian ấy. Bằng lối dẫn dắt tinh tế, nhà vua mở ra một góc nhìn riêng về khu rừng và cũng là một phần tâm hồn ông, nơi từng chiếc lá đều có thể gợi lên những rung cảm sâu sắc.
Vua Hàm Nghi, “Bên bìa rừng (A l’orée du bois)” (1910), 39 x 29 cm, sơn dầu trên toan
Công chúng sẽ có dịp được chiêm ngưỡng hơn 20 bức tranh phong cảnh sơn dầu của vua Hàm Nghi, phản ánh sự hòa quyện giữa ánh sáng, màu sắc và cảm xúc nội tâm tại Điện Kiến Trung (Huế). Triển lãm “Trời, Non, Nước” lấy cảm hứng từ ba yếu tố thiên nhiên quen thuộc trong văn hóa Việt Nam, đồng thời gợi nhắc đến bài thơ “Qua Đèo Ngang” của Bà Huyện Thanh Quan, một tác phẩm thể hiện sự cô đơn và nỗi nhớ khắc khoải về quê hương.
Giám tuyển Ace Lê – Tổng biên tập tạp chí Art Republik – chia sẻ: “Cách duy nhất để vua Hàm Nghi thể hiện nỗi nhớ quê hương là thông qua bảng màu và bố cục đặc trưng của đồng quê Việt. Như ở bức “Vue de la résidence d’El Biar” (1901), nhà vua vẽ cây đại thụ đứng trước cánh đồng, tương tự như bố cục cây đa đầu làng thân thuộc với quê Việt. Cây đại thụ này tỏa bóng mát cho dân làng và khách thập phương, cũng như người đứng đầu một nước. Đức vua trong cảnh lưu đày, nhìn mỗi mảng trời, rặng cây, khúc sông, đều tràn ngập tâm tư, trăn trở mà chỉ có người đứng ở cương vị ấy mới hiểu được: “Một mảnh tình riêng, ta với ta.”
Chuyến hồi cố của các tác phẩm nghệ thuật được sáng tác bởi vua Hàm Nghi tại Điện Kiến Trung (Huế) không chỉ là một cuộc hội ngộ đầy xúc cảm giữa nghệ thuật và lịch sử, mà còn là lời tri ân sâu lắng gửi đến vị vua lưu đày nhưng không lạc mất hồn quê. Giữa không gian hoàng gia hoài niệm, từng nét vẽ của ông như tìm lại được hơi thở quê hương. Đây cũng là cơ hội hiếm hoi để công chúng Việt Nam chiêm ngưỡng di sản nghệ thuật của một cái tên lớn, trong một không gian triển lãm đẳng cấp, nơi mỗi tác phẩm đều được tôn vinh trọn vẹn.
Đây là triển lãm thứ hai của ngài tại Việt Nam, cũng là triển lãm có quy mô lớn nhất từ trước đến nay – đánh dấu một sự kiện quý giá trong lĩnh vực nghệ thuật. Trước đây, công chúng trong nước gần như không có cơ hội tiếp cận các tác phẩm gốc của ông, ngoại trừ một bức tranh duy nhất được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam ở Hà Nội. Các tác phẩm còn lại của ông thuộc sở hữu đa phần bởi các nhà sưu tập Việt Nam, và được liên hệ thu thập bởi Lân Tinh Foundation. Việc xác minh các tác phẩm trong triển lãm lần này được thực hiện chặt chẽ, với sự đồng giám tuyển bởi nhà nghiên cứu mỹ thuật Ace Lê và tiến sĩ Amandine Dabat, hậu duệ đời thứ 5 của vua Hàm Nghi.
Vua Hàm Nghi, “Phong cảnh với cây bách (Menthon-Saint-Bernard)”, (1906), 27 x 40.5 cm, sơn dầu trên toan (Nguồn: Kâ- Mondo)
Việc mang những tác phẩm của ngài về quê nhà vừa là ước mơ, và cũng là sứ mạng mà bà mong mỏi thực hiện từ lâu. Bà cho biết: Là hậu duệ của vua Hàm Nghi, tôi rất xúc động trước những bức tranh của ông, và tôi thấy chúng rất đẹp. Chúng là di sản gia đình, giúp chúng tôi tiếp cận được với tâm hồn nghệ thuật của tổ tiên. Với tư cách là một nhà sử học nghệ thuật, tôi ngưỡng mộ công trình của ông vì ông là nghệ sĩ Việt Nam hiện đại đầu tiên, là nghệ sĩ Việt Nam đầu tiên được đào tạo bởi người Pháp, trước khi có sự ra đời của Trường Mỹ thuật Đông Dương. Vua Hàm Nghi bị lưu đày từ khi 18 tuổi, suốt cuộc đời ông.
Thời gian lưu đày của ông kéo dài 55 năm. Nghệ thuật là cách ông thể hiện cảm xúc của mình. Chúng ta có thể đọc trong tranh của ông nỗi nhớ quê hương, nỗi đau đớn của cuộc sống lưu đày. Nhưng vua Hàm Nghi cũng muốn thể hiện tình yêu của ông đối với vẻ đẹp của thiên nhiên. Ngắm nhìn và vẽ thiên nhiên là cách ông tìm ý nghĩa cho cuộc sống của mình. Nghệ thuật là không gian tự do của ông. Tôi không nghĩ vua Hàm Nghi vẽ để truyền tải một thông điệp nào đó. Ông vẽ cho chính mình, để nhớ lại, để thể hiện cảm xúc. Hơn nữa, ông chưa bao giờ bán tác phẩm của mình. Thỉnh thoảng ông tặng chúng cho bạn bè.
Tác phẩm của ông có giá trị trên thị trường nghệ thuật vì vua Hàm Nghi vẫn hầu như không được biết đến như một nghệ sĩ. Ông không cố gắng làm cho mình nổi tiếng trong suốt cuộc đời, mặc dù các bạn đồng nghiệp của ông, những nghệ sĩ Pháp, đã chào đón ông vào các vòng tròn của họ. Hầu hết các tác phẩm của ông đã ở lại với các hậu duệ của ông và hậu duệ của bạn bè ông. Vua Hàm Nghi chỉ bước vào thị trường nghệ thuật vào năm 2010. Kể từ đó, một số tác phẩm của ông đã được đưa vào các bộ sưu tập bảo tàng, cả ở Pháp và Việt Nam.
Một lời mời đến với những tâm hồn yêu nghệ thuật
“Trời, Non, Nước” không chỉ là một triển lãm tranh, mà còn là một hành trình khám phá cuộc đời đầy biến động của một vị vua, một nghệ sĩ. Qua những nét vẽ, gam màu, ánh sáng và đường nét, công chúng sẽ cảm nhận được những cung bậc cảm xúc của một con người bị lưu đày nhưng không đánh mất bản sắc, một người dùng nghệ thuật để giữ gìn tâm hồn Việt Nam trong một thế giới xa lạ.
Triển lãm sẽ diễn ra tại Điện Kiến Trung, Đại Nội Huế, từ ngày 25/3/2025 và kéo dài trong hai tuần. Đây là cơ hội để người yêu nghệ thuật có thể tiếp cận gần hơn với di sản nghệ thuật của một trong những nhân vật đặc biệt nhất trong lịch sử Việt Nam.
——–
Triển lãm hội hoạ “Trời, Non, Nước | Allusive Panorama” do tạp chí Art Republik Việt Nam phối hợp cùng Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế và Viện Pháp tại Việt Nam tổ chức, sẽ diễn ra từ ngày 25 tháng 3 và kéo dài 2 tuần tại Điện Kiến Trung, Huế. Tuần lễ triển lãm cũng được diễn ra đồng thời với khoảng thời gian Huế vinh dự đăng cai Năm Du lịch Quốc gia, kết hợp với Festival Huế 2025, kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng tỉnh (26/03/1975 – 26/03/2025) và chào mừng Huế trở thành thành phố trực thuộc Trung ương.
