Đại diện cho sự tự do, phóng khoáng và bùng nổ, văn hóa đường phố ngày nay là mảng chất liệu không thể bỏ ngõ cho bất cứ lĩnh vực sáng tạo nào, kể cả thời trang. Thế nhưng, đã từng có một thời kỳ dai dẳng, cụm từ “đường phố” tồn tại với hàm ý miễn cưỡng mà xã hội áp đặt cho – rằng những ai theo đuổi nghệ thuật đường phố đều là những kẻ “đầu đường xó chợ”.
Trước 1960 – 1969: Những “chữ ký” đầu tiên
Trước khi có cụm từ “graffiti” hay “nghệ thuật đường phố”, con người đã thể hiện xu hướng sáng tạo trên những “bức tường” từ thời kỳ Đồ Đá, qua những bức vẽ mang hình thù trừu tượng và động vật được khắc trên đá và hang. Đến thời kỳ La Mã 600 TCN, các bức vẽ tường tiếp tục xuất hiện tại các thành phố La Mã như Pompeii.
Giai đoạn Thế chiến Thứ Hai, quân đội Mỹ để lại “dấu vết” khắp nơi mà họ đi qua với bức vẽ “Kilroy was here”, và bức vẽ này cũng trở thành biểu tượng của cả đoàn quân.
Đến năm 1949, Edward Seymour sáng chế nên bình xịt sơn aerosol, đánh dấu một cột mốc mới cho nghệ thuật sáng tạo trên những bức tường, là bàn đạp quan trọng cho sự phát triển rực rỡ của graffiti và nghệ thuật đường phố tại Hoa Kỳ.
Tôi thích cảm giác được viết tên mình lên, và chạy trốn sau khi làm như vậy. Tôi bị ám ảnh với điều đó. Một khi đã bắt đầu, thì không thể dừng lại.
– TAKI 183
Nghệ thuật đường phố, cụ thể là graffiti, xuất hiện lần đầu tiên trên các ngõ ngách tại Philadelphia vào 1967, với Cornbread là nghệ sĩ tiên phong trong hình thức tagging – người nghệ sĩ đơn thuần khắc nghệ danh của mình trên những vách tường hay tàu điện ngầm.
Cùng với đó là cái tên nổi bật khác – Cool Earl, người góp công lớn trong việc sử dụng mũi tên hoặc các hình thù trang trí thêm cho chữ ký khắc tường. Đến năm 1968-1969, graffiti xuất hiện tràn dưới những trạm tàu điện ngầm tại New York.
Tại đây, Julio 204 và Taki 183 là hai cái tên nổi bật hơn cả, mở đầu cho phong cách đặt tên hoàn toàn mới của các writer – đặt biệt danh kết hợp tên với số địa chỉ nhà. Những hình hài đầu tiên của nghệ thuật đường phố, dù còn sơ khai và đơn giản, bắt đầu trở thành một làn sóng mới mẻ và nhiều triển vọng dành cho cộng đồng hip hop và đường phố thời bấy giờ.
1970-1979: Nghệ nhân gán mác “phá hoại”
Năm 1971, New York Times phát hành bài viết “Taki 183 Spawns Pen Pals” của Charles Don Hogan, kể về câu chuyện của nghẹ sĩ Taki 183.
Dù bị phản đối kịch liệt bởi chính quyền, và trở thành một hoạt động phi pháp theo Đạo luật Phản đối Graffiti vào 1972, hình thức nghệ thuật tiếp tục lan rộng với nhiều tên tuổi lớn như Zephyr, Phase 2, Daze, Lee Quinones, Blade, Super Kool 223, Tracy 168, Kenny Scharf hay SAMO – nghệ danh ban đầu của Jean-Michel Basquiat khi còn hoạt động đường phố cùng Al Diaz.
Sự ra đời của đa dạng các phong cách graffiti như đường vẽ nguệch ngoạc, kiểu chữ bong bóng hay kiểu chữ nhọn cũng bắt đầu từ đây.
SAMO Xerox Poster
Cứ như thể kẻ áp bức chưa bao giờ là một đứa trẻ, heroin chưa từng là một bông hoa.
– SAMO
Các writer không chỉ khắc nghệ danh đơn giản như trước, mà bắt đầu tập trung vào hình ảnh cũng như quy mô. Các bức vẽ mang kích cỡ lớn hơn hẳn, thậm chí có thể kéo dài suốt 2 toa tàu điện ngầm, như tác phẩm “Stop The Bomb” của Lee Quinones.
Kiểu chữ được biến hóa đẹp mắt hơn, nhiều hình ảnh được lồng ghép. Đứng trước bối cảnh xã hội nhiều biến động, các nghệ sĩ graffiti bắt đầu sử dụng tác phẩm nghệ thuật như một công cụ truyền tải thông điệp xã hội sâu sắc. Ngoài ra, thập niên 1970 còn chứng kiến sự ra đời của nhóm nghệ sĩ tiên phong United Graffiti Artists, buổi triển lãm graffiti đầu tiên trong lịch sử tại City College, và “Graffiti a New York” – quyển sách đầu tiên về graffiti, được ghi chép bởi Nelli Andrea.
United Graffiti Artists
1980-1989: Từ Hoa Kỳ đến Châu Âu
Không chỉ gói gọn tại Hoa Kỳ, nghệ thuật đường phố vươn xa mạnh mẽ, từ São Paulo (trào lưu pixação), hay Berlin (bức tường Berlin) đến Paris (sự xuất hiện của Blek Le Rat). Bộ phim “Style Wars” trứ danh về văn hóa hip hop & graffiti tại New York được phát sóng rộng rãi khắp nơi tại Châu Âu, đẩy mạnh sự phát triển của nền văn hóa bụi bặm.
Blek Le Rat nổi lên, vào thập kỷ này, với tư cách là người khai sinh nên phong cách stencil art – sáng tạo tác phẩm bằng những khung kim loại đúc sẵn. Hình tượng chuột cống trở thành nét độc đáo trong tác phẩm của Blek, và là nguồn cảm hứng cho một trong những nghệ sĩ đường phố vĩ đại sau này – Banksy.
Chuột cống là sinh vật tự do duy nhất trong thành phố…
– Blek Le Rat
New York tiếp tục là cái nôi của những cái tên vĩ đại ảnh hưởng nghệ thuật đường phố thế giới, hai trong số đó là Keith Haring và Jean-Michel Basquiat. Không chỉ gây ấn tượng mạnh mẽ bởi phong cách hình vẽ đặc thù, đôi bạn nghệ sĩ còn là lá cờ đầu cho tiếng nói của xã hội về nạn phân biệt chủng tộc, phản đối ma túy, ủng hộ tình dục an toàn, người đồng tính và căn bệnh AIDS.
Cũng ở thời kỳ này, nghệ thuật đường phố cho thấy sự liên đới rõ rệt hơn với văn hóa hip hop, qua tour diễn hip hop quốc tế đầu tiên The New York City Rap Tour, bộ phim “Wild Style” về cuộc đời của Lee Quinones, màn kết hợp của Futura 2000 cùng ban nhạc The Clash,…
Năm 1989, chính quyền Hoa Kỳ chủ trương dọn sạch các đoàn tàu điện ngầm, khiến các nghệ sĩ không còn hứng thú vẽ tranh lên tàu. Tuy nhiên, cũng trong cùng năm, Shepard Fairey có cho mình chiến dịch sticker “Andre the Giant” cực kỳ thành công, và hình ảnh được lan tỏa khắp nơi trên thế giới.
1990-1999: Hội nhập thế giới bằng Internet
Sau sự sụp đổ của nhà nước Liên Xô, cùng việc sử dụng Internet ngày một phổ biến, nghệ thuật đường đứng trước cơ hội phát triển mạnh mẽ qua các phương tiện truyền thông trực tuyến. Năm 1994, Susan Farrell lập trang web Art Crimes: The Writing on the Wall – nhà trưng bày trực tuyến graffiti đầu tiên.
Ngoài ra, cùng với sự thâm nhập mạnh mẽ của văn hóa đường phố vào thế giới đại chúng, nghệ thuật đường phố và graffiti cũng dần thiết lập nền vị trí riêng của mình. Các nghệ sĩ đời đầu như Cope2, Blade, Kenny Scharf, Jean-Michel Basquiat và Keith Haring dần trở những tên tuổi nổi tiếng với tầm ảnh hưởng sâu rộng đến cộng đồng nghệ thuật đường phố thế giới.
Năm 1997, sự kiện Wall Street Meeting, sau này đổi tên thành Meeting of Styles, diễn ra lần đầu tiên tại Wiesbaden, quy tụ dàn nghệ sĩ từ khắp nơi trên thế giới cùng giao lưu và sáng tạo.
Graffiti Wiesbaden
Nếu thương mại hóa có thể đưa tác phẩm của tôi lên chiếc áo mà một đứa trẻ không thể mua bức tranh 30 nghìn đô vẫn có được, thì tôi hoàn toàn ủng hộ.
– Keith Haring
Thời đại mới tiếp tục đón chào nhiều gương mặt mới đầy tiềm năng, nổi bật trong số đó là Brian Donnelly, hay còn được biết đến qua nghệ danh KAWS. Sống và làm việc tại Brooklyn, New York, KAWS nổi tiếng nhờ biếm họa những tấm biển quảng cáo ở nhà chờ xe buýt và buồng điện thoại công cộng…
Năm 1999, Kaws ra mắt món đồ chơi đầu tiên mang tên “Companion”, với hình thù được lấm cảm hứng từ chú chuột Mickey nổi tiếng, với cặp mắt là hai dấu X biểu tượng của KAWS. Cho đến nay, Companion, trải qua nhiều biến thể, vẫn là món đồ chơi được yêu thích và săn đuổi hàng đầu thế giới.
Tại Pháp, một nghệ sĩ mới cũng mang màu sắc đặc biệt không kém, chính là Invader. Lấy tên từ bộ trò chơi điện tử Space Invader, nghệ sĩ người Pháp sở hữu phong cách sáng tạo độc đáo, khi ông sử dụng ốp men để tạo thành các nhân vật theo định dạng 8-bit ngay trên tường.
2000-2009: Vị nhân sinh, lẫn nghệ thuật
Với tốc độ phát triển nhanh chóng của Internet, hàng loạt các website, blog, chat và forum về graffiti và nghệ thuật đường phố hoạt động rộng rãi trên phạm vi toàn cầu. Tuy nhiên, đây cũng là giai đoạn nhiều biến động của thế giới, với cuộc tranh chấp Israel-Palestine và thảm họa 9/11 đau thương.
Bức rào chắn Bờ Tây của Israel vô tình trở thành nền tảng cho nhiều nghệ sĩ đường phố, trong khi hậu quả từ vụ đánh bom 9/11 bắt buộc an ninh toàn cầu thắt chặt tại các trạm tàu điện ngầm, khiến điều kiện hoạt động của nghệ thuật đường phố càng trở nên khó khăn.
Nghệ thuật là để an ủi những ai khốn khổ, và để nhiễu loạn những kẻ dửng dưng.
– Banksy
Nhìn chung, thập niên 2000 là thời kỳ rộng mở với nhiều nghệ sĩ đường phố và graffiti. Sự tiếp nhận ngày một rộng rãi của xã hội cho phép nhiều mục đích sử dụng nghệ thuật đường phố được phát triển.
Trong khi các nghệ sĩ thiên hướng truyền tải thông điệp xã hội-chính trị như Banksy và Shepard Fairey tiếp tục tạo dựng được làn sóng ủng hộ toàn cầu, nhóm nghệ sĩ sáng tạo vì cái đẹp mang tính đại chúng như KAWS và Banksy vẫn tìm cho mình được chỗ đứng riêng.
Khi Banksy thu hút đông đảo sự quan tâm của cộng đồng quốc tế về cuộc chiến Israel-Palestine qua bộ 9 bức vẽ trên rào chắn Bờ Tây, Invader thì đánh dấu “lãnh thổ riêng” qua nhiều tác phẩm tại các nước trên thế giới, đặc biệt là Hồng Kông.
Chính vì thế, trong giai đoạn, graffiti và nghệ thuật đường phố chính thức tác động mạnh đến các nước Châu Á, văn hóa đường phố bắt đầu thâm nhập mạnh mẽ nơi đây. Riêng với KAWS, ông tìm thấy “vùng đất màu mỡ” cho những sáng tạo khi kết hợp cùng các hãng đồ chơi Medicom Toy, Santastic! và đặc biệt, “ông hoàng thời trang đường phố” lúc bấy giờ – A Bathing Ape của NIGO.
2010 – nay: Khẳng định giá trị cao cấp
2010 đón chào sự ra đời của Instagram. Đây là cột mốc lớn cho tất cả nghệ sĩ, khi giờ đây, họ có thể tạo lập thương hiệu cá nhân một cách độc lập, không thông qua đơn vị thứ ba (người giới thiệu, chuyên gia, triển lãm, báo chí…).
Ngoài ra, đây cũng là giai đoạn mà nghệ thuật đường phố bắt đầu tìm được chỗ đứng vững vàng trong thị trường đại chúng, qua nhiều buổi triển lãm nổi tiếng, những màn kết hợp đình đám trong âm nhạc hay thời trang, phim tài liệu danh giá, và các buổi đấu giá xa xỉ.
Với tôi, triển lãm là một cơ hội tuyệt vời. Đó giống như một dạng cửa hàng đại lý khác. Tôi sáng tạo là để mọi người nhìn ngắm.
– KAWS
Đầu tiên phải nhắc đến bộ phim tài liệu “Exit through the gift shop” nói về cuộc đời và sự nghiệp của Banksy vào năm 2010. Một năm sau, nghệ thuật đường phố được vinh danh tại Bảo tàng Nghệ thuật Đương đại (MOCA) trong sự kiện trưng bày “Art in the Streets”, thu hút lượng khách tham dự lớn nhất chưa từng có đến bảo tàng này – 201352 người.
Năm 2012, tại buổi lễ diễu hành Macy’s Thanksgiving, hình tượng Companion của KAWS lần đầu được tạo hình bong bóng, xuất hiện cùng hàng loạt nhân vật hoạt hình nổi tiếng, mở đầu cho những bức tượng KAWS hiện diện tràn ngập khắp nơi như Hồng Kông, Đài Loan, Thụy Sĩ, Anh và Trung Quốc.
Đến 2015, sự kiện trưng bày “Graffiti. New York meets the Dam” tại thủ đô Amsterdam, Hà Lan đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ của nghệ thuật đường phố tại đất nước Châu Âu. Năm 2018, “Faces Places”, đồng sáng tạo bởi nghệ sĩ đường phố JR, được vinh danh tại hạng mục Phim Tài liệu Xuất sắc Nhất tại Oscars.
Năm 2019, Banksy và KAWS đều có cho mình kỷ lục đấu giá riêng tại Sotheby, khi tác phẩm “Devolved Parliament” của Banksy được bán với mức giá 9 triệu bảng Anh và “The Kaws Album” của KAWS là 14.7 triệu đô la Mỹ.
Ở thời trang, chúng ta thấy được sự đổ bộ của nghệ thuật đường phố và đương đại được kết hợp làm họa tiết cho nhiều bộ sưu tập lớn nhỏ, từ tầm trung cho đến cao cấp. Điển hình là nhà thiết kế Kim Jones với niềm yêu thích nghệ thuật đường phố bất tận. Xuyên suốt những năm làm việc tại nhà mốt Dior, Kim Jones đã bắt tay cùng với hai nghệ sĩ đường phố lớn là KAWS, cho bộ sưu tập Dior Men mùa Hè 2019 và Kenny Scharf, cho bộ sưu tập mùa Thu 2021.
Bài viết thuộc ấn phẩm MF#7 – The Street Culture Issue. Đặt mua ấn phẩm tại ĐÂY:
Tham gia MEN’s FOLIO Fit Club để cập nhật thông tin bổ ích nhằm xây dựng lối sống lành mạnh cho thể trạng và tinh thần!
