Tốt nghiệp đại học, tìm một công việc ổn định có thăng tiến rõ ràng, lập gia đình, sinh con, mua nhà, sắm xe – đó là “lộ trình” trưởng thành mà tôi thấy thấy hầu như ai thuộc thế hệ Millennials (sinh năm 1981-1996) cũng theo đuổi. Một công thức an toàn, dễ hiểu và gắn chặt với hai từ “ổn định”. Nhưng khi thế hệ Z (sinh năm 1997-2012) bắt đầu bước vào ngưỡng cửa trưởng thành, tôi nhận ra họ không chỉ khiến công thức ấy lỏng lẻo đi mà còn chủ động tháo gỡ từng mảnh để lắp lại theo đúng ý mình. Tại sao thế hệ này từ chối trưởng thành theo kiểu truyền thống?
Gen Z không lớn lên trong sự ổn định để có thể đặt niềm tin: Chỉ cần tốt nghiệp đại học sẽ có việc làm, cứ kiên trì làm việc nhiều năm thì sẽ tăng lương và thăng tiến, lập gia đình xong sẽ cùng nhau tích góp xây nhà, mua xe. Thế giới nơi gen Z trưởng thành lại là tổ hợp của những sự biến động, từ kinh tế suy thoái liên tục, đại dịch toàn cầu nghiêm trọng, thị trường lao động bão hòa, công nghệ thay đổi chóng mặt, đến AI can thiệp sâu rộng vào cuộc sống và cách thức công việc vận hành,…
Trong bối cảnh đó, “kịch bản viết sẵn” cho hành trình trưởng thành gắn liền với sự ổn định (và có phần cam chịu) mà nhiều người thế hệ trước đã trải qua, dường như không còn phù hợp nữa. Ở thời điểm hiện nay, một định nghĩa trưởng thành mới đang được thiết lập: Thành thật với năng lực và giới hạn của chính mình.
Gen Z không mải mê với những “ván cờ” để hơn thua với người khác, mà chọn sống chậm, sống đúng với chính mình, sống có chủ đích. Đây cũng có thể xem là một trạng thái khác của sự trưởng thành – từ tốn, lặng lẽ nhưng vẫn âm thầm tiến về phía trước.
Theo kết quả từ một khảo sát gần đây của công ty kiểm toán Deloitte, có đến 50% gen Z gặp căng thẳng về tài chính. Với 62% gen Z là thế hệ có tỷ lệ nhảy việc trong năm đầu tiên cao nhất, theo khảo sát của Anphabe – một trong những đơn vị trong lĩnh vực tuyển dụng, việc làm. Tuy nhiên, gen Z lại là nhóm tự học trực tuyến nhiều nhất, với sự bùng nổ vô số các khóa học kỹ năng cá nhân và nghề nghiệp. Những điều này phản ánh thế hệ Z không từ chối trách nhiệm, mà đang xoay chuyển “cục diện”, hướng sự trách nhiệm đến một tọa độ mới – cảm xúc và sức khỏe tâm lý của bản thân.
Động lực sống có trách nhiệm của gen Z giờ đây đến từ cách họ định nghĩa về giá trị cuộc sống. Thay vì có tất cả, lần lượt đạt được những cột mốc gọi là thành công như có công việc, thăng chức, lấy vợ/chồng, có nhà, có xe thì gen Z chỉ cần biết thế nào là đủ. Họ có thể làm nhiều công việc tự do cùng một lúc dù thu nhập chẳng cố định, chọn làm công việc tay chân nhẹ nhàng dù mức lương trung bình, vẫn lang thang đó đây để khám phá những thành phố mới một mình dù người nhà hối thúc chuyện kết hôn,…
Thế hệ Z từ chối những trách nhiệm gắn chặt với kỳ vọng của xã hội, chuyển trọng tâm sang kiểu trưởng thành có ý thức, tức là không còn chạy theo hình thức với những chuẩn mực sáo rỗng, mà sống có lý do, có giới hạn và có trách nhiệm với đời sống tinh thần của bản thân. Những điều mà xã hội đặt kỳ vọng và xem nó như thước đo của sự thành công, với nhiều người, nó không đáng để đánh đổi.
Nếu phải bỏ ra 16-18 tiếng một ngày cho công việc, không còn thời gian cho những hoạt động thể thao, cuộc tán gẫu cà phê với bạn bè, chuyến du lịch ngắn ngày hay về quê bên gia đình,… thì chính tôi và những gen Z khác đều cảm thấy, đó không phải là sự nỗ lực để thành công, mà là cái giá quá đắt cho việc bào mòn chính mình và tổn thất tuổi trẻ.
Một cuộc sống cân bằng giữa công việc và đời sống mới là mục tiêu mà hầu hết gen Z hướng tới. Không làm sếp, không lập gia đình, không sinh con – không khiến một ai đó trở nên kém trưởng thành. Những lựa chọn một khi đã được chọn lựa trong sự thức tỉnh và có ý thức thì đều xuất phát từ một trách nhiệm nào đó với chính cuộc đời mình. Trưởng thành đúng cách không nằm ở việc chúng ta làm gì để trông giống “người lớn”, mà ở việc ta có thể tự quyết và tự chịu trách nhiệm với những điều mình chọn.
Dù thế nào đi chăng nữa, xã hội vẫn cần những người sẵn sàng nhận trách nhiệm, đóng góp và đảm nhiệm vai trò dẫn dắt. Khi thế hệ trẻ đồng loạt rút lui khỏi những vị trí ấy, câu hỏi đặt ra không chỉ là “họ có đang sống thật với mình không?” mà còn là “ai sẽ đảm nhận phần việc họ bỏ lại?”.
Cũng phải nhìn thoáng một chút, trở thành người lãnh đạo, dẫn dắt một tổ chức hay là trụ cột của gia đình không nhất thiết là vị trí “toát mồ hôi, rơi nước mắt”, mà có thể là phiên bản nâng cấp của chính lựa chọn cá nhân. Đó là khi ta làm sếp với sự tử tế, làm phụ huynh với sự thấu hiểu. Trưởng thành không còn là hy sinh bản thân để phục vụ người khác, mà là biết cách cân bằng giữa cái riêng và cái chung – sống có định hướng, có trách nhiệm và không quay lưng với những vai trò mình có thể làm tốt.
Dù gen Z có lý khi ưu tiên sức khỏe tinh thần cá nhân nhưng ranh giới giữa việc sống cho bản thân và sống ích kỷ, vô trách nhiệm cực kỳ mong manh. Không làm sếp, không kết hôn, không sinh con – đó có thể là lựa chọn đúng trong một thời điểm nhất định để có thể giảm tải áp lực, chữa lành bên trong và định hình cuộc sống. Thế nhưng nếu cứ kéo dài triền miên mà không có một kế hoạch phát triển rõ ràng thì đó không còn là sự tự do, mà là cú trượt dài trong sự lười biếng, ngại va chạm và trốn tránh thực tại.
Thay vì đuổi theo những “gạch đầu dòng” của thế hệ trước, gen Z có thể tự hỏi bản thân những câu cơ bản để hiểu hơn về quyết định của bản thân khi đứng trước những chọn lựa hoặc cơ hội. Ví dụ:
– Mình đang sống vì điều gì?
– Cái gì là đủ với mình?
– Vai trò, trách nhiệm đó có giúp ích được gì trong quá trình phát triển của mình không?
– Mình sẵn sàng chịu trách nhiệm đến đâu?
…
Bên cạnh đó, việc tìm hiểu và xây dựng các thói quen hỗ trợ phát triển bản thân như lập kế hoạch tài chính, kế hoạch tự học, viết nhật ký để theo dõi trạng thái tinh thần, hay thử nghiệm nhiều công việc khác nhau để khám phá điều thực sự phù hợp,… cũng rất quan trọng.
Sống có trách nhiệm với chính mình cũng đồng nghĩa với việc tự tạo ra giới hạn và nguyên tắc cá nhân. Biết nói “không” khi cần, biết dừng lại khi không còn phù hợp, và biết kiên trì khi điều gì đó xứng đáng. Nhưng trên hết, ta cần hiểu rằng sự linh hoạt, tự do không có nghĩa là buông thả bản thân mà là dám thử, dám làm trong giới hạn trách nhiệm.
Sau tất cả, có lẽ đã đến lúc xã hội cần nhìn lại thước đo của sự trưởng thành mà chúng ta luôn cho là đúng. Trong một thế giới đầy biến động và bất ổn, thật khó để yêu cầu một thế hệ phải lựa chọn đi trên con đường mà chính người lớn cũng chưa thể an tâm. Đồng thời, gen Z cũng cần hiểu rằng, dù lựa chọn lối đi khác nhưng sự tự do không được rời xa tinh thần trách nhiệm.
