Triển lãm này là lần đầu tiên được tổ chức tại Việt Nam dành riêng cho vua Hàm Nghi. Việc được chiêm ngưỡng các tác phẩm nghệ thuật gốc của vua Hàm Nghi tại Việt Nam là rất hiếm. Hiện tại, chỉ có Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam tại Hà Nội trưng bày một bức tranh gốc của ông. Vì vậy, đây là lần đầu tiên công chúng Việt Nam có thể chiêm ngưỡng nhiều tác phẩm gốc của vua Hàm Nghi như vậy.
Lâu nay tôi luôn mơ ước tổ chức một triển lãm các tác phẩm của vua Hàm Nghi tại Việt Nam. Nhờ có Lân Tinh Foundation, chúng tôi đã có thể hợp tác với các nhà sưu tập Việt Nam để tổ chức triển lãm đầu tiên của vua Hàm Nghi tại Việt Nam. Triển lãm này chỉ dành để trưng bày các bức tranh lần đầu tiên được công khai.
Tôi rất vinh dự khi được Lân Tinh Foundation mời làm người giám tuyển cho triển lãm “Trời, Non, Nước”. Thực tế, kể từ khi viết luận án tiến sĩ về vua Hàm Nghi, tằng tổ của tôi, tôi đã dành nhiều thời gian để đưa cuộc đời và tác phẩm của ông đến với công chúng. Tôi đã tổ chức triển lãm đầu tiên tại Bảo tàng Nghệ thuật Châu Á ở Nice, Pháp vào năm 2022, với các tác phẩm vẽ, pastel, tranh và điêu khắc của vua Hàm Nghi, cùng các vật phẩm và tài liệu lưu trữ thuộc về ông. Triển lãm này sau đó được tổ chức tại Vichy, Pháp, tại Bảo tàng Nghệ thuật Châu Phi và Châu Á vào năm 2024, với những tác phẩm và vật phẩm mới. Triển lãm “Trời, Non, Nước” lại khác, chỉ trưng bày các tác phẩm hội hoạ chưa từng được trưng bày, ngay cả tại Pháp.
Luận án tiến sĩ của tôi đã giúp xác định vua Hàm Nghi là nghệ sĩ Việt Nam hiện đại đầu tiên. Cho đến thời điểm đó, ông chỉ được biết đến như một vị hoàng đế yêu nước, một anh hùng dân tộc. Người Việt không hề biết rằng vua Hàm Nghi đã trở thành một nghệ sĩ. Thực tế, các tài liệu cá nhân của vua Hàm Nghi vẫn được gia đình lưu trữ, trong khi các tác phẩm của ông được phân phát cho con cháu và tặng cho bạn bè ông. Tuy nhiên, trong suốt cuộc đời mình, vua Hàm Nghi đã được các đồng nghiệp nghệ sĩ tại Pháp công nhận. Ông học điêu khắc với Auguste Rodin và đã nhiều lần triển lãm các tác phẩm của mình tại Pháp. Tài liệu lưu trữ cá nhân của ông, cũng như báo chí thời bấy giờ, chứng minh sự quan tâm của các nghệ sĩ Pháp đối với các tác phẩm của ông. Nghệ thuật là một không gian tự do đối với vua Hàm Nghi. Là một tù nhân chính trị, ông luôn bị giám sát chặt chẽ bởi các cơ quan thực dân Pháp. Chính vì lý do này, ông giữ bí mật về công việc nghệ thuật và không tự mình tìm kiếm sự công nhận như một nghệ sĩ.
Năm 2024, tôi đã xuất bản một cuốn sách có tựa đề “Hàm Nghi – Vị hoàng đế lưu vong, nghệ sĩ ở Alger” (Nxb Khoa học Xã hội), là bản dịch của cuốn sách đã được xuất bản bằng tiếng Pháp bởi Nhà xuất bản Đại học Sorbonne, dựa trên luận án tiến sĩ của tôi. Cuốn sách trình bày nghiên cứu lịch sử về cuộc đời và tác phẩm của Hàm Nghi, dựa trên thư từ riêng của ông: hơn 2.500 lá thư, bản nháp thư và giấy tờ cá nhân của vị hoàng đế lưu vong. Trong đó cũng có nhiều ảnh về các tác phẩm nghệ thuật của ông.
Vào tháng 11 năm 2024, một bức tranh sơn dầu của vua Hàm Nghi, có tựa đề “Đồi Deli Ibrahim (Algiers)”, đã được tặng cho Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam tại Hà Nội bởi con cháu của ông. Vua Hàm Nghi, người lâu nay chưa được biết đến như một nghệ sĩ, đã chính thức bước vào lịch sử nghệ thuật Việt Nam. Một bức tranh sơn dầu khác, có tên “Hồ ở Dãy Alps”, đã được tặng cho Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế hai năm trước đó.
Tôi quyết định nghiên cứu cuộc đời và công việc của vua Hàm Nghi sau khi phát hiện ra kho lưu trữ riêng của ông, 2.500 bức thư và bản thảo thư được giữ gìn bởi con gái cả của ông. Chính phát hiện về bộ tài liệu lưu trữ chưa từng được công bố này đã khiến tôi dành luận án tiến sĩ của mình để làm về vua Hàm Nghi. Thử thách đầu tiên là phân loại và lập danh mục cho kho lưu trữ này. Sau đó, tôi tiến hành nghiên cứu tại các kho lưu trữ thuộc địa, cả ở Pháp và Việt Nam, để so sánh những gì chính quyền Pháp nói về vua Hàm Nghi với những gì chúng ta biết về ông qua các thư từ riêng tư của ông. Việc thu thập các tác phẩm của vua Hàm Nghi cũng đòi hỏi rất nhiều công sức, đặc biệt là việc truy tìm con cháu của những người bạn mà ông đã tặng tác phẩm. Thử thách lớn nhất là chấp nhận thời gian hoàn thành luận án và công trình nghiên cứu bị kéo dài.
Khi bạn làm việc một mình với một đề tài, với các tài liệu lưu trữ, đôi khi bạn cảm thấy như mình sẽ không bao giờ hoàn thành được! Nhưng sau đó, đến giai đoạn viết, tôi thấy may mắn vì có một đề tài luận án hấp dẫn như vậy. Tôi rất xúc động khi khám phá vua Hàm Nghi vừa là một nghệ sĩ, vừa là con người trong đời sống thường ngày của ông, và qua cảm xúc thể hiện trong thư từ của ông. Tôi tin rằng tấm gương kiên cường và phẩm giá của ông trong cảnh lưu vong đã giúp tôi hoàn thành nghiên cứu của mình và chia sẻ với thế giới về cuộc đời lưu vong và nghệ thuật của ông.
Trong suốt 15 năm qua, các tác phẩm nghệ thuật của vua Hàm Nghi đã được giao dịch thường xuyên trên thị trường nghệ thuật tại Pháp. Hầu hết các bức tranh đã được bán thuộc sở hữu của con cháu những người bạn mà vua Hàm Nghi đã tặng tác phẩm cho họ. Chính nhờ đó, các nhà sưu tập Việt Nam đã phát hiện ra đời sống nghệ thuật của ông. Lân Tinh Foundation đã làm một công việc tuyệt vời khi thu thập các bức tranh này thông qua việc liên lạc với những người sở hữu hiện tại. Tất cả những nhà sưu tập này đều là người Việt Nam, điều này làm cho triển lãm này trở nên độc đáo, khác biệt so với các triển lãm trước đây tại Pháp. Chúng tôi rất biết ơn các nhà sưu tập đã đồng ý cho mượn các bức tranh của họ để tham gia triển lãm, giúp công chúng Việt Nam cũng có cơ hội khám phá các tác phẩm của vua Hàm Nghi.
Trong số các tác phẩm được trưng bày, phần lớn đến từ bộ sưu tập của Henri Aubé, một sĩ quan người Pháp và là bạn của vua Hàm Nghi, người được ông tặng khá nhiều tranh. Henri Aubé và vua Hàm Nghi gặp nhau ở Vichy, nơi ông đến gần như mỗi năm để trị liệu bằng nước khoáng. Ông mang theo hoạ cụ và dành rất nhiều thời gian ở khu vực Vichy để vẽ. Những bức tranh này là những chứng nhân quý giá cho công việc hằng ngày của ông.
Các bức tranh khác được vua Hàm Nghi sáng tác khi ông ở Pháp, trong những kỳ nghỉ cùng gia đình, hoặc ở Algeria, tại nhà mình. Các tác phẩm nghệ thuật thu thập được phản ánh sự phong phú trong thực hành nghệ thuật của ông.
Là hậu duệ của vua Hàm Nghi, tôi rất xúc động trước những bức tranh của ông, tôi thấy chúng rất đẹp. Đó là di sản gia đình, giúp chúng tôi tiếp cận được với tâm hồn nghệ thuật của tổ tiên. Với tư cách là một nhà sử học nghệ thuật, tôi ngưỡng mộ công trình của ông vì ông là nghệ sĩ Việt Nam hiện đại đầu tiên, là nghệ sĩ Việt Nam đầu tiên được đào tạo bởi người Pháp, trước khi có sự ra đời của Trường Mỹ thuật Đông Dương.
Vua Hàm Nghi bị lưu đày suốt đời từ khi 18 tuổi. Đằng đẵng kéo dài 55 năm. Nghệ thuật là cách ông thể hiện cảm xúc của mình. Chúng ta có thể đọc thấy trong tranh của ông nỗi nhớ quê hương, sự khổ đau của cuộc sống lưu đày. Nhưng vua Hàm Nghi cũng muốn thể hiện tình yêu của ông đối với vẻ đẹp thiên nhiên. Ngắm nhìn và vẽ phong cảnh là cách ông tìm ý nghĩa cho cuộc sống của mình. Nghệ thuật là không gian tự do của ông. Tôi không nghĩ vua Hàm Nghi vẽ để truyền tải một thông điệp nào đó. Ông vẽ cho chính mình, để nhớ lại, để thể hiện cảm xúc. Hơn nữa, ông chưa bao giờ bán tác phẩm của mình. Thỉnh thoảng ông tặng cho bạn bè.
Tác phẩm của ông có giá trị trên thị trường nghệ thuật vì vua Hàm Nghi vẫn hầu như không được biết đến như một nghệ sĩ. Ông không cố gắng làm cho mình nổi tiếng trong suốt cuộc đời, mặc dù các bạn đồng nghiệp của ông, những nghệ sĩ Pháp, đã chào đón ông đến với cộng đồng của họ. Hầu hết các tác phẩm của ông được các hậu duệ của ông và hậu duệ của bạn bè ông lưu trữ. Vua Hàm Nghi chỉ bước vào thị trường nghệ thuật từ năm 2010. Kể từ đó, một số tác phẩm của ông đã được đưa vào các bộ sưu tập bảo tàng, cả ở Pháp lẫn Việt Nam. Tác phẩm của ông đã gia tăng giá trị kể từ khi ông được công nhận là nghệ sĩ Việt Nam hiện đại đầu tiên.
Đó là một câu hỏi rất khó! Nếu tôi quan sát vua Hàm Nghi từ một góc nhìn bên ngoài, tôi sẽ nói: “vị vua, người yêu nước, nghệ sĩ.” Nhưng dựa trên những thư từ riêng tư của ông, để nói về con người ông, tôi sẽ nói: “Chính trực, kiên cường, nhạy cảm.”
Vua Hàm Nghi vẽ tranh, vẽ phác thảo và làm điêu khắc. Ông được đào tạo trong lĩnh vực Mỹ thuật từ năm 1889 bởi một nghệ sĩ Pháp, Marius Reynaud. Ông học điêu khắc với Auguste Rodin. Vua Hàm Nghi là nghệ sĩ Việt Nam hiện đại đầu tiên. Vì vậy, ông cũng là nhà điêu khắc Việt Nam hiện đại đầu tiên. Tác phẩm của ông vẫn chịu ảnh hưởng rất nhiều từ Auguste Rodin. Ông đã tạo ra những tượng chân dung bán thân của phụ nữ và nam giới, cũng như tượng phụ nữ khỏa thân. Tác phẩm của ông có nét khác biệt so với các tác phẩm của các nghệ sĩ Việt Nam sau này.
Gia đình tôi đã giữ lại một vài vật phẩm của vua Hàm Nghi. Chúng là những kỷ vật quý giá nói lên một thời kỳ, về một đất nước mà con cháu của vua Hàm Nghi không bao giờ được biết đến. Vua Hàm Nghi chưa bao giờ nói về quá khứ của mình ở Việt Nam với vợ hay con cái. Những ký ức mà gia đình giữ lại là từ cuộc sống của ông ở Algiers. Không có hậu duệ nào của ông trở thành nghệ sĩ! Tuy nhiên, gia đình vẫn có niềm yêu thích với nghệ thuật, một số thành viên đã kết hôn với các nghệ sĩ!
Lần đầu tiên tôi đến Việt Nam là vào năm 2011, tôi rất xúc động khi đặt chân lên mảnh đất tổ tiên của mình. Tôi đã khám phá ra đất nước mà tổ tiên tôi gắn bó, và tôi cũng đã yêu đất nước này. Tôi thấy được tình yêu và sự kính trọng mà người Việt dành cho vị vua của họ. Điều này đã khích lệ tôi nghiên cứu cuộc đời và sự nghiệp của ông để người Việt Nam có thể biết về cuộc đời lưu vong của ông.
Gần mười lăm năm qua, tôi đã dành toàn bộ thời gian để nghiên cứu và chia sẻ về cuộc đời và sự nghiệp của vua Hàm Nghi. Đối với tôi, đây giống như một hình thức bù đắp, một cách để trao lại cho người Việt Nam lịch sử của họ, vị vua của họ. Kể từ khi viết luận án tiến sĩ, tôi đã đến Việt Nam gần như mỗi năm. Tôi hy vọng triển lãm sẽ được đưa đến các thành phố khác của Việt Nam, và tôi sẽ có cơ hội quay lại để trình bày triển lãm này với công chúng Việt Nam!
Việt Nam đã trở thành quê hương thứ hai của tôi. Đây là đất nước của tổ tiên tôi, vì vậy nó có vị trí đặc biệt trong trái tim tôi. Trong những lần thăm đầu tiên, tôi cảm thấy một khoảng cách văn hóa lớn. Nhưng càng ở lâu ở Việt Nam, tôi càng cảm thấy như ở nhà. Và chính khi tôi trở lại Pháp, tôi mới cảm thấy mình không thuộc về nơi đó! Việc khám phá và hiểu về văn hóa của tổ tiên tôi là rất quan trọng với tôi. Ví dụ, ở Pháp, chúng tôi không thực hành thờ cúng tổ tiên như ở Việt Nam. Tham gia vào các buổi lễ thờ cúng đã khiến tôi rất xúc động. Tôi đã có thể tỏ lòng kính trọng với vua Hàm Nghi theo cách mà ông muốn hậu duệ của mình thực hiện. Công trình nghiên cứu về vua Hàm Nghi cũng giúp tôi tìm lại người thân ở Việt Nam và kết nối lại với họ. Bây giờ, tôi cảm thấy mình ở bên gia đình cả tại Việt Nam cũng như tại Pháp.
Xin cảm ơn những chia sẻ thú vị của bà!
———-
Triển lãm hội hoạ “Trời, Non, Nước | Allusive Panorama” do tạp chí Art Republik Việt Nam phối hợp cùng Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế và Viện Pháp tại Việt Nam tổ chức, sẽ diễn ra từ ngày 25 tháng 3 và kéo dài 2 tuần tại Điện Kiến Trung, Huế. Tuần lễ triển lãm cũng được diễn ra đồng thời với khoảng thời gian Huế vinh dự đăng cai Năm Du lịch Quốc gia, kết hợp với Festival Huế 2025, kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng tỉnh (26/03/1975 – 26/03/2025) và chào mừng Huế trở thành thành phố trực thuộc Trung ương.
