Học tập và làm việc trong thời đại công nghệ, giới trẻ ngày nay được hưởng một “đặc quyền” mà thế hệ trước chưa được trải qua: Tiếp cận thông tin siêu tốc, có “người” tìm và soạn sẵn văn bản bất cứ khi nào. Nhất là khi những chatbot như ChatGPT, Gemini, Meta AI,… ra đời, chúng chẳng khác nào một “phím tắt” thông minh có thể rút gọn thời gian suy nghĩ. Chỉ một câu lệnh đã có thể đổi lại một đoạn văn chỉn chu, một danh sách ý tưởng dài, một hình ảnh tỉ mỉ,…
Với bối cảnh hiện nay, giới trẻ luôn phải trong trạng thái làm việc đa nhiệm, đối diện với rất nhiều deadline, các công cụ ảo đã giải quyết rất nhiều thứ trong nháy mắt đó, tiết kiệm rất nhiều thời gian hoàn thành. Không chỉ nhanh chóng, chỉn chu qua câu trả lời, các chatbot còn có tính năng ghi nhớ thói quen và thấu hiểu người dùng. Lâu dần, người dùng sẽ đặt niềm tin, đụng phải vấn đề không biết sẽ ngay lập tức “lên hỏi ChatGPT thử”, là xong!
Không chỉ hỗ trợ học tập hay công việc, chatbot ngày nay còn kiêm luôn vai trò “trợ lý tinh thần”, từ trải bài tarot, luận giải tử vi đến lắng nghe, gỡ rối chuyện tình cảm và những khúc mắc trong cuộc sống. Trong một thế giới ngày càng nhiều áp lực và mất kết nối, không phải lúc nào người trẻ cũng có thể mở lòng với người khác. Chính vì vậy, sự hiện diện âm thầm nhưng luôn sẵn sàng hiện diện của chatbot đã trở thành điểm tựa tinh thần đáng tin cậy. Những cuộc trò chuyện tưởng như vô thưởng vô phạt lại chính là nơi để họ trút nỗi lòng, tìm kiếm lời khuyên, hoặc đơn giản chỉ là có một ai đó chịu lắng nghe.
Dù giờ đây phải đặt để cảm xúc vào một thực thể ảo, nhưng cảm giác được phản hồi tức thì, không phán xét, không đòi hỏi sự đáp lại đã khiến nhiều người hình thành một dạng kết nối đặc biệt, với một người bạn thân luôn có mặt 24/7 không bao giờ phản bội mình. Vì vậy, đến khi chatbot gặp lỗi, người dùng có cảm giác hụt hẫng, như thể mất đi một điểm tựa vô hình trong đời sống của mình.
Chatbot sập, tưởng chừng chỉ là một sự cố kỹ thuật nhất thời, lại vô tình phản chiếu một vấn đề sâu xa hơn: Chúng ta đang dần đánh mất khả năng tư duy theo cách truyền thống.
Trên mạng xã hội Threads, từng xuất hiện một câu hỏi như thế này: “Cái thời mà AI chưa có, các anh chị tiền bối trước đây làm sao viết được khóa luận, luận văn, nghiên cứu mà không dùng AI vậy?”. Một câu hỏi nghe thì hài hước, nhưng lại là một dấu hiệu đáng lo ngại. Sự trợ giúp liên tục của AI đang khiến nhiều người tự hoài nghi về năng lực của bản thân. Đến mức chúng ta không thể tin rằng nếu không có chatbot hỗ trợ, thì mình không thể đủ sức viết ra một công trình nghiên cứu “nặng đô” như luận văn, luận án hay bài nghiên cứu – thứ được xem là kết quả của quá trình học hỏi và tích lũy tri thức của con người suốt nhiều năm.
Trước khi AI lấn sân mạnh mẽ, xuất hiện len lỏi vào mọi ngóc ngách của đời sống thực như bây giờ, chúng ta đã từng trải qua một thời gian dài “đào sâu cuốc bẫm” kiến thức. Đó là những ngày lật từng trang sách, cuốn tài liệu, tra cứu từ điển giấy, ghi chú bằng tay vào vở sổ, trao đổi trực tiếp với bạn bè, thầy cô hay cần mẫn tìm kiếm tài liệu trên Google. Khi đó, muốn viết một bài nghiên cứu hay tiểu luận, người viết phải đọc hàng chục công trình, chắt lọc, phân tích, đối chiếu thông tin rồi tự tay viết đi viết lại, chỉnh tới chỉnh lui đến khi ra một phiên bản cuối cùng hoàn chỉnh nhất có thể.
Chính quá trình thủ công đó, tuy mất nhiều thời gian nhưng đã rèn giũa cho chúng ta những kỹ năng tư duy quý giá: tính kiên nhẫn, sự tò mò, khả năng phản biện, tư duy logic và cả kỹ năng diễn đạt. Quan trọng hơn, nó giúp kiến thức được hấp thụ qua bộ lọc của não mỗi người, từ đó ta ghi nhớ lâu và thấu hiểu kỹ. Dù kết quả không hoàn hảo nhưng chúng không bao giờ tách rời khỏi công sức, dấu ấn cá nhân, không lẫn vào đâu được.
Và có lẽ rèn luyện tư duy bằng chính công sức của mình, lại là thứ mà thế hệ trẻ đang dần xem nhẹ và đánh mất. Đó là điều đáng tiếc nhất. Khi một thế hệ bắt đầu nháo nhào chỉ vì chatbot sập vài tiếng, đó không còn là câu chuyện về công cụ nữa mà là lúc nghĩ về cách chúng ta đã từng tư duy khi chưa có sự ra đời của chatbot.
Chúng ta sai nếu sử dụng chatbot một cách quá lạm dụng và quá phụ thuộc tới mức phó mặc mọi quyết định cho nó. Dù được tung hô và tín nhiệm đến đâu, chatbot rốt cuộc vẫn chỉ là một công cụ. Cũng giống như một họa sĩ cần những cây cọ để phác họa, tô vẽ, pha màu hay hỗ trợ các kỹ thuật khác, nhưng dù chúng có đa năng đến đâu thì người quyết định bức tranh ấy mang màu sắc gì, thể hiện tinh thần gì, truyền tải thông điệp gì, chỉ có thể là họa sĩ.
Việc tra cứu nhanh, nhờ chỉnh sửa, lên ý tưởng dưới sự hỗ trợ của các trợ lý ảo là điều hoàn toàn hợp lý trong thời đại cần xử lý nhiều thông tin nhanh chóng và hiệu quả. Tuy nhiên, nếu như chỉ “copy – paste” mà không kiểm chứng hay điều chỉnh phù hợp, thì người dùng không phải đang sử dụng công cụ nữa mà là để công nghệ quyết định, định hướng thay cho chính mình.
Vì vậy, thay vì để AI thay thế khả năng suy nghĩ, đã đến lúc ta đặt lại vai trò đúng của nó là trợ thủ, không phải “bộ não thứ hai”. Người dùng cần biết khi nào thì nên hỏi, khi nào thì nên tự “động não” và khi nào kết hợp cả hai để tạo nên những sản phẩm mang giá trị cá nhân chứ không phải sản xuất kiểu máy móc hàng loạt.
