Trong nhiều năm, định kiến xã hội vẫn ngầm phân chia lao động thành hai tầng lớp trí thức và lao động tay chân. Một công việc đáng mơ ước trong suy nghĩ của nhiều người là phải có văn phòng sáng sủa, chức danh rõ ràng, lộ trình thăng tiến rạch ròi và mức thu nhập ổn định. Ngược lại, những ai chọn việc tay chân thường bị mặc định là hết sự lựa chọn, kém năng lực, thiếu tham vọng, thiếu trách nhiệm với tương lai,… Sự khắt khe này càng trở nên gay gắt khi áp lên gen Z – thế hệ được đáp ứng nhiều điều kiện học hành hơn, có nhiều cơ hội để tích luỹ bằng cấp, kỹ năng,… Một khảo sát mới đây của Resume Builder đã cho thấy rõ ràng hơn về xu hướng này: Có đến 42% gen Z đang làm hoặc theo đuổi các công việc lao động tay chân và đáng chú ý, 37% trong số đó sở hữu bằng đại học.
Vậy nên, khi một người trẻ tốt nghiệp đại học bỗng “quay xe” làm phục vụ cà phê, chạy xe công nghệ hay mở tiệm tạp hoá, không ít người lập tức cho rằng họ đang phí công cha mẹ nuôi ăn học, ích kỷ, chỉ biết sống theo cảm xúc hoặc đang chạy trốn thách thức cuộc sống,…
Từ góc độ của gen Z, có nhiều lý giải cho sự lựa chọn này. Dưới cái nhìn khách quan, nguyên nhân có thể đến từ sự bất ổn của thị trường lao động khi làn sóng sa thải, cắt giảm và AI thay thế ngày một mạnh mẽ; chi phí sinh hoạt leo thang trong khi mức lương khởi điểm ở nhiều ngành nghề trí óc lại dậm chân tại chỗ; văn hóa “làm hết việc chứ không hết giờ” khiến giới trẻ dần hoài nghi về tính “an toàn” của các công việc văn phòng,…
Tuy nhiên, lý do lớn nhất, có lẽ tạo động lực nhất cho gen Z rời xa văn phòng, chính là nhu cầu khẩn thiết trong việc định nghĩa lại mối quan hệ giữa công việc và cuộc sống. Điều mà nhiều người lầm tưởng là sự bỏ cuộc, thực chất lại là một cuộc soi chiếu sâu sắc giữa việc sống để làm hay làm để được sống đúng nghĩa.
Trong mắt gen Z, công việc tay chân không đồng nghĩa với thất bại hay đáng xấu hổ, mà là một cách khác để sống đúng với giá trị cá nhân. Áp lực của cuộc sống văn phòng với những deadline nối tiếp nhau, KPI nặng nề, văn hoá họp triền miên, giờ giấc thiếu khoa học, sự cạnh tranh ngầm, email trả lời cả lúc nửa đêm,… khiến nhiều người trẻ cảm thấy bị hút cạn năng lượng. Công việc trí óc giờ đây không chỉ đòi hỏi chất xám, mà còn tiêu hao cảm xúc, sức khoẻ tâm thần và cả thời gian dành cho chính mình.
Trong khi đó, các công việc tay chân, dù thu nhập có thể không cao bằng, con đường phát triển không rõ ràng nhưng đổi lại, họ có cảm giác kiểm soát được cuộc sống. Hết giờ làm là hết việc. Từ pha cà phê, chạy xe công nghệ, làm vườn, làm mộc, đến bán hàng tại chợ,… đều là những công việc tưởng chừng đơn giản nhưng giúp họ vận động nhiều hơn, gặp gỡ nhiều người hơn, học được cách giao tiếp, xử lý tình huống và đôi khi là cả cách chăm sóc chính mình và người khác.
Đồng thời có một sự khác biệt giữa công việc tay chân và trí óc là cơ hội “chạm vào” thành quả lao động hữu hình. Cảm giác tạo ra một thứ gì đó có thể cầm nắm, cảm nhận và chăm chút – một ly cà phê chuẩn vị, một món đồ gỗ hoàn chỉnh, một khu vườn xanh tốt,… có thể mang lại sự gắn bó và hiện hữu trong thực tại – điều mà công việc trên nền tảng online, số hoá khó lòng đem lại.
Lựa chọn nào trong cuộc sống cũng tiềm ẩn rủi ro, dù là đi theo lối mòn hay rẽ sang một con đường mới. Sẽ không có bảo chứng nào cho một quyết định đúng, nếu chúng ta không đủ dũng cảm để đưa ra lựa chọn, trải nghiệm nó bằng tất cả sự nghiêm túc, rồi nhìn lại bằng sự tỉnh táo. Mỗi quyết định đều đi kèm với một cái giá, có thể là thời gian, sự an toàn, hay những ánh nhìn nghi hoặc từ người khác.
Trong bối cảnh giá trị lao động đang dần đảo chiều, khi con người bắt đầu đề cao sức khoẻ tinh thần, sự bền vững và cảm giác được sống đúng với mình thì việc lựa chọn một công việc tay chân, với nhiều người trẻ, không còn là hạ thấp mình mà là nâng cao chất lượng sống. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa rằng chỉ làm việc tay chân, ta mới tìm thấy đam mê, giá trị sống. Nhiều người trẻ vẫn cảm thấy được truyền cảm hứng mỗi ngày, khi họ được phân tích dữ liệu, sáng tạo ý tưởng, lên kế hoạch dài hạn hay điều phối một dự án phức tạp. Họ thích cảm giác vận hành trong một hệ thống lớn, giải quyết vấn đề bằng tư duy, chứ không phải bằng sức lực. Với họ, công việc văn phòng không chỉ là nguồn thu nhập mà còn là mảnh đất để phát triển bản thân, trau dồi kỹ năng và ghi dấu những cột mốc nghề nghiệp đáng tự hào.
Điều quan trọng không nằm ở chuyện công việc đó thuộc về “tay chân” hay “trí óc”, mà mỗi người hiểu rõ mình muốn gì, chấp nhận những giới hạn song hành với lựa chọn đó, và không mặc định một lối đi duy nhất là “đúng”. Suy cho cùng, mọi công việc đều là một phần tạo nên guồng quay xã hội. Chỉ cần đó là lao động chân chính, không làm tổn hại đến ai, thì không có lý do gì để e ngại hay xấu hổ. Thành công giờ đây không còn được định nghĩa bằng việc ta leo được cao bao nhiêu, hay đi được bao xa, mà là có bao nhiêu phần trăm con người thật sự của ta còn hiện diện trên hành trình ấy.
Nếu trong thâm tâm ta vẫn chưa thể buông bỏ sự so sánh hay cảm giác thất bại khi không đi theo lộ trình “chuẩn chỉnh”, thì đó không phải là vì lựa chọn này sai, mà vì ta vẫn đang bị trói buộc bởi kỳ vọng của người khác. Lúc này, điều quan trọng mà ta cần tự vấn là: Liệu ta đang sống cuộc đời của chính mình? Chúng ta đang cố gắng chứng minh điều gì, với ai?
Gen Z vốn là thế hệ linh hoạt, nhiều kỹ năng và luôn học hỏi. Công việc hiện tại có thể là bước đệm để bạn tích lũy kinh nghiệm, tiền vốn, kỹ năng kinh doanh hoặc đơn giản là hiểu chính mình hơn. Sự nghiệp không phải là một đường đua mà là một hành trình nhiều chặng và mỗi chặng đều có giá trị riêng.
